چین و چروک گرما برتن خرماهای بم
افزایش دمای کره زمین و تاثیر آن بر خوشه‌های خرما
عارضه پژمردگی خوشه خرما به طور معمول در مرحله تبدیل خارک به رطب به‌وقوع می‌پیوندد و طبق بررسی‌های کارشناسان کشاورزی در باغ‌هایی که اصول مدیریتی شامل تنک خوشه‌ها، پوشش خوشه‌ها، تغذیه، مبارزه با آفات و بیماری‌ها و علف‌های هرز به نحو مطلوب و موثر انجام شده، خسارت عارضه کم و قابل تحمل بوده است.
افزایش دمای کره زمین در سال‌های اخیر در مناطق خشک جهان و به ویژه مناطق گرمسیری کشورمان آفات زیادی برای گیاهان و درختان به همراه داشته است، آمار هواشناسی نشان می‌دهد متوسط دما در سال‌های اخیر حدود سه تا چهار درجه افزایش پیدا کرده که نشان می‌دهد ما دارای پیک‌های ماکزیمم دما باید باشیم یعنی در تیرماه و مردادماه سبب افزایش تبخیر و تعرق گیاهان و حتی گاهی خشک و سوخته شدن گیاهان یک ساله می‌شود.
علت این کاهش تبخیر و تعرق زیاد از اندام درخت است که آن هم گرمای زیاد است که در بعضی موارد در یک درخت اندام‌های نرم گوشتی زودتر عکس‌العمل نشان می‌دهد که در درختان خرما محصول خرما که در مراحل گوشتی است، زود چروکیده می‌شود که اصطلاحا به این عارضه خشکیدگی خوشه خرما می‌گویند.
تاثیر نوع پوشش خوشه خرما
نتایج حاصل از اجرای طرح بررسی نوع پوشش حصیری، پلاستیکی، توری، پارچه‌ای گونی و کنفی خوشه خرما بر عارضه مذکور در بعضی مناطق کشور پوشش حصیری به میزان زیادی خسارت این عارضه را کاهش می‌دهد.
میانه‌کاری با سورگوم و یونجه و اجرای اقدامات به‌زراعی نیز منجر به کاهش خسارت این عارضه می‌شود، نصب پوشش روی خوشه‌های خرما در مرحله تبدیل میوه به خارک یعنی مرحله تغییر رنگ میوه می‌تواند تأثیر مطلوبی در بهبود خواص کمی و کیفی میوه خرما داشته باشد.
جلوگیری از خسارت پرندگان، زنبورها، آفات زیان‌آور، باران و بادهای گرم و سوزان از جمله مزایای استفاده از پوشش محسوب می‌شود، همچنین پوشاندن خوشه‌ها می‌تواند از آلودگی آنها به گرد و غبار و نیز آفتاب سوختگی میوه‌ها که مستقیماً بر کیفیت میوه تأثیر می‌گذارد، جلوگیری کند.
بسته به اینکه هدف اصلی از به کار بردن پوشش خرما چه باشد و با در نظر گرفتن شرایط آب و هوایی و نوع خرما و موارد مصرف آن هزینه تهیه پوشش و دیگر عوامل، نوع پوشش مورد استفاده متفاوت است.
مهم‌ترین پوشش‌های مورد استفاده نخلکاران ایرانی
مهم‌ترین پوشش‌های مورد استفاده در ایران عبارتند از پوشش حصیری ساخته شده از برگ‌های خرما که عمدتاً در استان سیستان و بلوچستان استفاده می‌شود، پوشش توری پارچه‌ای که در اغلب نقاط استفاده می‌شود، پوشش توری نایلونی، پوشش توری سیمی، پوشش کاغذ کرافت، پوشش پلاستیکی و پوشش گونی کنفی یا گونی پلاستیکی.
خشکیدگی خوشه خرما یا پژمردگی عارضه‌ای است که برای نخستین بار در سال ۱۳۶۸ از کهنوج و رودبار گزارش شده است و این عارضه زمانی اتفاق افتاد که گیاه درگیر یک تنش شدید و ناگهانی محیطی ناشی از بالا رفتن درجه حرارت همراه با وزش بادهای گرم و نیز استرس‌های کم آبی می‌شود و در مقابل این تنش مقاومت ندارد و حساسترین قسمت آن که در درختان خرما در چنین شرایطی میوه است، آسیب می‌بیند.
میوه در مرحله خارک به حداکثر رشد حجمی خود رسیده و دارای حداکثر میزان رطوبت است که بر اثر درجه حرارت بالا و عوامل تشدید کننده اثر آن آب میوه خارج شده و سبب چروکیدگی میوه می‌شود.
شدت عارضه در درختان کوتاه قد
با توجه به اینکه علت اصلی عارضه گرماست و همچنین اشعه نور خورشید پس از برخورد به زمین تولید گرما می‌کند، بنابراین شدت گرما در نزدیکی منبع تولید کننده آن خیلی بیشتر از نقاط بالاتر از سطح زمین است، یعنی انرژی گرمایی در سطح زمین به طرف بالا منعکس و سبب گرم شدن هوا می‌شود و خوشه‌هایی که در نزدیک سطح زمین هستند با گرمای شدیدتری در تماس بوده و زودتر تحت تاثیر عارضه قرار می‌گیرند.
تاثیر باد بر وقوع بیماری خشکیدگی خرما
عامل دیگر جریان باد است، سرعت وزش بادها معمولا در سطح زمین کمتر از سطوح بالاتر است، بنابراین گرمای شدید سطح زمین کندتر به وسیله وزش باد جابه‌جا می‌شود.
نکته دیگر مربوط به توفان‌های همراه با گرد و خاک است که این نوع بادها ذرات به دلیل سنگین بودن همیشه در لایه‌های پایینی جریان باد قرار دارند، یعنی مجاور با سطح زمین حرکت می‌کنند، وجود این ذرات هم سبب افزایش شدت گرما و کاهش رطوبت هوا می‌شود، بنابراین این دو پدیده در سطح زودتر به وجود می‌آیند تا در سطوح بالاتر از سطح زمین به همین دلیل عارضه زودتر در درختان کوتاهتر به وجود می‌آید تا در زمین‌های سخت که انعکاس اشعه گرما از زمین به طرف شاخه‌ها و خوشه‌های نخل بیشتر است.
انجام عملیات تنک می‌تواند تأثیر مطلوبی بر افزایش مرغوبیت و بازارپسندی محصول، افزایش اندازه میوه، جلوگیری از سال آوری، کاهش ریزش محصول، بهبود تهویه و در نتیجه کاهش پدیده ترشیدگی میوه به ویژه در مناطق مرطوب، کاهش فشردگی میوه‌ها در خوشه و در نتیجه کاهش میزان ساییدگی و بدشکلی آنها، افزایش سرعت رسیدگی میوه‌ها و بهبود رنگ آنها داشته باشد.
علی کریمی کارشناس کشاورزی در گفتوگو با خبرنگار فارس اظهار داشت: عارضه معمولاً در مرحله تبدیل میوه از خارک به رطب به وقوع می‌پیوندد و قبل و بعد از وقوع عارضه هیچگونه علائمی روی اندام‌های رویشی درختان مبتلا مشاهده نمی‌شود و پژمردگی سریع و ناگهانی میوه‌ها در طی مدت دو تا سه روز و خشکیدن تمام آنها طی مدت یک تا دو هفته از مهم‌ترین علائم عارضه است.
وی ابراز داشت: در برخی ارقام نظیر مضافتی، نوارهای پهن نکروتیک در سطح فوقانی و گاهاً تحتانی محور اصلی خوشه‌ها مشاهده می‌شود، دوره بحرانی وقوع عارضه از اواسط تیرماه تا اواسط شهریور‌ماه بسته به رقم و منطقه متفاوت است و نقش عوامل آب و هوایی به ویژه دو فاکتور دما و رطوبت نسبی در بروز و تشدید عارضه به عنوان عوامل اصلی محرز است و وزش بادهای گرم و خشک نیز در تشدید عارضه بسیار موثر است.
کریمی تصریح کرد: در رقم مضافتی عارضه معمولاً در شرایط دمایی بالاتر از ۴۳ درجه سانتیگراد و رطوبت نسبی کمتر از ۲۵ درصد حادث می‌شود و پیش‌بینی خسارت عارضه با استفاده از داده‌های هواشناسی فوق امکان‌پذیر است.
پوشش‌های خسارت‌زا
یک باغدار خرما در گفتوگو با خبرنگار فارس گفت: برای نخستین بار نقش تنک خوشه در کاهش خسارت عارضه به اثبات رسیده و تنک یک سوم نوک گل آذین در مرحله گرده‌افشانی به عنوان مؤثرترین روش تنک برای کاهش خسارت عارضه و بهبود کمی و کیفی میوه‌ها معرفی می‌شود.
علی رنجبر تصریح کرد: پوشش خوشه در کاهش خسارت عارضه بسیار مؤثر است و پوشش سبد حصیری بیشترین تأثیر را در کاهش خسارت عارضه و بهبود خواص کمی و کیفی میوه داشته و پوشش فویل آلومینیوم اگر چه در کاهش خسارت عارضه موثر است، اما به دلیل گران بودن و یک بار مصرف بودن از نظر اقتصادی قابل توصیه نیست.
وی افزود: کاربرد پوشش واکس گیاهی نه تنها در کاهش خسارت عارضه در مقایسه با شاهد مؤثر نبوده، بلکه در مواردی سبب افزایش خسارت نسبت به شاهد شده است.
راه‌های مقابله با بیماری و کاهش خسارت
مدیر باغبانی سازمان جهاد کشاورزی استان کرمان گفت: برای نخستین بار نقش سولفات پتاسیم در کاهش خسارت عارضه به اثبات رسیده و با کاهش خسارت، افزایش عملکرد را نیز در برداشته و قارچ sp. Thie laviopsis به عنوان یک عامل ثانویه زنده تحت تنش‌های خشکی و گرمایی در تشدید عارضه مؤثر است.
مسعود محمودی ابراز داشت: با وجود جداسازی چند گونه قارچ بیماریزا از خوشه‌های مبتلا به عارضه در آزمون‌های بیماریزا هیچ‌کدام موفق به ایجاد علائم مشابه عارضه نشدند، بنابراین نقش عوامل قارچی جدا شده در بروز عارضه به عنوان عامل اصلی و کلیدی به اثبات نرسیده است.
وی عنوان کرد: برای بروز عارضه چروکیدگی و خشکیدگی خوشه خرما چهار شرط اصلی ضروری است، که شامل: مرحله حساس تکامل میوه، رقم حساس، افزایش دما به بالاتر از ۴۳ درجه سانتیگراد و کاهش رطوبت نسبی به پایین‌تر از ۲۵ درصد است.
محمودی بیان داشت: با تعدیل شرایط حرارتی و رطوبتی در نخلستان و اعمال مدیریت صحیح بر خوشه‌های خرما می‌توان خسارت عارضه را تا حد قابل تحمل یعنی کمتر از پنج درصد کاهش داد در مطالعات به عمل آمده نقش راهکارهایی نظیر پوشش مناسب، تنک خوشه و تغذیه بهینه به ویژه با کودهایی نظیر سولفات پتاسیم در کاهش خسارت عارضه به اثبات رسیده است.
وی افزود: طی چند ساله اخیر عارضه پژمردگی و خشکیدگی خوشه خرما مهم‌ترین معضل تولیدکنندگان خرما در استان‌های کرمان، هرمزگان، خوزستان، بوشهر، فارس و سیستان و بلوچستان بوده است، بررسی‌های مقدماتی نشان داده که عوامل آب و هوایی در بروز و تشدید عارضه و رعایت نکات به زراعی در نخلستان‌ها در کاهش خسارت آن بسیار موثر است.
محمودی خاطرنشان کرد: با توجه به نقش عوامل آب و هوایی در بروز و تشدید عارضه و تأثیر مثبت راهکارهایی که با هدف تعدیل شرایط حرارتی و رطوبتی در نخلستان‌ها و کاهش خسارت عارضه در قالب مطالعات صورت گرفته باتوجه به نقش مثبت پتاسیم در کاهش خسارت عارضه، آزمون خاک و گیاه به منظور اطلاع از وضعیت پتاسیم خاک و سایر عناصر غذایی در مناطق خرماخیز باید همگانی شود و حداقل پتاسیم قابل استفاده خاک باید بیشتر از ۲۵۰ میلیگرم باشد.
وی اظهار داشت: از مصرف بیش از حد کودهای شیمیائی ازته باید خودداری شود، زیرا علاوه بر حساس کردن گیاه نسبت به تنش‌های محیطی از طریق برهم زدن تعادل میان عناصر غذایی موجب کاهش جذب پتاسیم می‌شود و همچنین به کارگیری کودهای دامی به دلیل تأمین مواد غذایی و همچنین بهبود خصوصیات فیزیکی خاک از جمله حفظ ذخیره رطوبت خاک توصیه می‌شود.
وی افزود: عملیات تنک خوشه با هدف کاهش سطوح تبخیر، بهینه‌سازی مصرف مواد غذایی قابل دسترس گیاه و افزایش خواص کمی و کیفی و بازارپسندی میوه‌ها باید صورت گیرد، بهترین و مقرون به صرفه‌ترین روش تنک براساس نتایج حاصل از مطالعاتی که تاکنون انجام گرفته، تنک یک سوم نوک خوشه‌ها در مرحله گرده‌افشانی است.
محمودی بیان داشت: پوشش خوشه علاوه بر کاهش خسارت عارضه در بهبود خواص کمی و کیفی میوه‌ها بسیار مؤثر است و نوع پوشش مورد استفاده باتوجه به هدف کاربرد متفاوت خواهد بود در مناطق آلوده به عارضه، بهترین نوع پوشش، سبد حصیری است که از برگ درختان خرما تهیه می‌شود.
وی در مورد دیگر پوشش‌ها تصریح کرد: کاربرد سایر پوشش‌ها از جمله توری پارچه‌ای، نایلونی، گونی‌های کنفی و پلاستیکی، کیسه‌های پلاستیکی و به ویژه کاغذ کرافت در مناطق آلوده توصیه نمی‌شود، پوشش کاغذ کرافت به دلیل جذب گرما سبب افزایش خسارت عارضه می شود.
مدیر باغبانی کرمان گفت: عملیات پوشش خوشه را باید در ابتدای مرحله خارک انجام داد، پوشش فویل آلومینیوم با وجود تأثیر مثبت در کاهش خسارت عارضه میز به دلیل گران بودن و یکبار مصرف بودن توصیه نمی‌شود.
وی افزود: میانه‌کاری با محصولاتی نظیر یونجه و سورگوم سبب تعدیل شرایط حرارتی و رطوبتی در نخلستان و کاهش خسارت عارضه می‌شود، به ویژه کاشت یونجه سبب بهبود خواص فیزیکی و شیمیائی و افزایش حاصلخیزی خاک نخلستان‌ها می‌شود و مدیریت صحیح آب در دوره بحرانی ایجاد عارضه تأثیر به سزایی در کاهش خسارت عراضه دارد و آبیاری با دوره چهار تا هفت روز بسته به شرایط خاک و منطقه ضروری است.
وی احداث بادشکن به ویژه در باغ‌های جدیدالاحداث و در مسیر وزش بادهای گرم و خشک غالب منطقه را امری پسندیده و مفید عنوان و افزود: در هنگام آرایش خوشه‌ها باید دقت کرد که قسمت قاعده محور خوشه‌ها به ویژه در ارقام با دم خوشه بلند و حساس مثل مضافتی و بنت‌السبع آسیب نبینند.
محمودی گفت: عملیات مبارزه با آفات میوه‌خوار و آسیب‌رسان به خوشه‌های خرما نظیر کنه تارتن، کرم میوه خوار و سوسک شاخ‌دار خرما که سبب فراهم شدن شرایط برای تشدید حساسیت خوشه و میوه‌های خرما به استرس‌های محیطی از جمله عارضه پژمردگی و خشکیدگی خوشه خرما می‌شود به موقع صورت پذیرد.
این کارشناس عنوان کرد: تحقیق در زمینه مکانیزم عمل و نحوه تأثیر عوامل آب و هوایی بر روی فرآیندهای بیوشیمیائی، تغییرات آنزیمی میوه خرما باید مدنظر قرار گیرد و باتوجه به حساسیت متفاوت ارقام مختلف خرما نسبت به عارضه باید میزان حساسیت ارقام تجاری از جنبه مرفولوژیکی، آناتومیکی و فیزیولوژیکی مورد بررسی و تحقیق قرار گیرد.
وی ابراز داشت: همچنین با توجه به تأثیر نوع مدیریت نخلستان بر روی شدت عارضه باید با اجرای آموزش‌های لازم و ترویج ابزارهای مدیریتی در نخلستان‌ها، مدیریت ضعیف نخلستان‌ها بهبود یابد.
محمدی عنوان کرد: اجرای طرح‌های پایلوت، تحقیقی و ترویجی و نخلستان‌های نمایشی بهترین روش آموزش نخلکاران است، زیرا بخش قابل توجهی از بهره‌برداران نخل خرما کم‌سواد یا بی‌سواد هستند و آموزش و پرورش بصری تأثیر قابل توجهی در مقایسه با روش‌های شنیداری در افزایش و ارتقا‌ی سطح مهارت‌های علمی و عملی آنها دارد.
نقش کودهای دارای پتاس بالا در خشکیدگی خرما
یک کارشناس باغبانی نیز در گفتوگو با خبرنگار فارس گفت: در سال‌های اخیر خرما این محصول استراتژیک و مهم دچار عارضه خشکیدگی خوشه شده که خسارت فراوانی را به نخلستان‌ها، کشاورزان و در نتیجه اقتصاد منطقه وارد ساخته است، بنابراین با توجه به اهمیت این محصول، شناخت علل به وجود آورده این عارضه امری ضروری به نظر می‌رسد.
محمدرضا واحدی تصریح کرد: شدت عارضه در درختان مسن و بلند قد به مراتب کمتر از درختان کوتاه قد و جوان است و هرس برگ، ایجاد میانه‌کاری در باغ، استفاده از پایه گرده مشخص به جای به کارگیری گرده پایه‌های مختلف، تنک خوشه در زمان گرده‌افشانی، انجام عملیات شخم به دفعات در سال و مصرف کودهای پتاسه شدت عارضه را کاهش می‌دهد.
وی افزود: همچنین فاکتورهای دور زیاد آبیاری، میزان زیاد تجمع آفات، سیستم کشت مخلوط باغات با ارقام مختلف تأثیر مثبت و ارتفاع بلند درخت و خاک سنگین تأثیر منفی بر شدت عارضه دارند.
واحدی خاطرنشان کرد: بر اثر عارضه خشکیدگی خوشه‌های خرما این محصول در فاصله زمانی ۲۴ تا ۴۸ ساعت چروکیده و از بین می‌رود و برای جلوگیری از این عارضه، استفاده از کود پتاس و آبیاری نخلستان‌ها در ساعات خنک یک راهکار مناسب است.
وی گفت: استفاده از کودهای دارای پتاس بالا در چند مرحله و آبیاری باغ‌ها در ساعات خنک شب، یونجه‌کاری نخلستان‌ها و ایجاد پوشش و سایه‌انداز روی خوشه خرما برای جلوگیری از خشکیدگی خوشه‌های خرما به کشاورزان توصیه می‌شود.
خاصیت ضدسرطانی خرما
خرما دارای ۲۵ درصد ساکاروز، ۵۰ درصد گلوکز، مواد آلبومینوئیدی، پکتین و آب، ویتامین‌های مختلف و مقدری املاح معدنی است.
۱۰۰ گرم خرمای تازه دارای ۱۶۳ کیلو‌کالری، ۰.۹ گرم پروتئین، ۰.۳ گرم چربی، ۳۸ گرم گلوسید، ۳۰ میلی گرم فسفر، ۱.۳ میلی گرم آهن، ۵۱ میلی گرم کلسیم و ۱۰ میلی گرم ویتامین C است.
تحقیقات درباره خرما نشان داده که این میوه می‌تواند پیشگیری بسیاری از سرطان‌ها مانند سرطان کولون، معده و ... را در پی داشته باشد، یکی از مهم‌ترین خواص خرما ملین بودن آن
